Dzień dobry! Witam się w kursie dla rodziców w ramach programu Poruszające Bajki o Emocjach

O wstydzie. Wprowadzenie

Wszyscy mamy przekonania co do tego, co jest możliwe do zaakceptowania przez innych i przez nas samych. Te przekonania każdy człowiek nabywa pod wpływem kultury społeczeństwa, w którym żyje. Są one odmienne w różnych środowiskach, w różnych grupach społecznych czy wiekowych. Dzieci nabywają takie przekonania pod wpływem rodziny około trzeciego roku życia, wtedy też wykształca się u nich zdolność oceniania swojego zachowania wobec tzw. standardu. Może on być zewnętrzny, np. wobec nauczycielskiej lub rodzicielskiej sankcji, pochwały, lub wewnętrzny – kiedy dziecko rozwija własne wzory zachowania. 

Wstyd, duma, poczucie winy czy żalu to tzw. emocje samośwadomościowe, które wywołują indywidualne interpretacje zdarzenia. Co to oznacza? Nie wszyscy odczuwają wstyd w tych samych sytuacjach, ponieważ uczucie to wiąże się  przekraczaniem standardów, które są bardzo indywidualne, o czym napisano wcześniej.

Co oznacza, że wstyd jest emocją samoświadomościową (uwewnętrznioną)? Do jej rozpoznawania konieczne są pewne zdolności poznawcze (dziecko musi mieć wykształcone poczucie Ja). Jeżeli dziecko nie spełnia standardu norm, zapewne będzie odczuwało wstyd, winę lub żal. Jeżeli odniesie sukces – będzie czuło dumę. Czasami, kiedy dziecko jest świadome swego wstydu, może się wstydzić swego wstydu i złościć się na siebie i wreszcie wstydzić się tego, że się złości. Scheff nazywa to „spiralą wstydu”. Aby przeżywać te emocje potrzebne są wystarczające umiejętności poznawcze, które dziecko zaczyna kształtować ok. drugiego roku życia.

Wstyd lub poczucie winy powstają wtedy, gdy dziecko ocenia siebie przez porównanie z innymi i  dochodzi do wniosku, że poniosło klęskę. Uważa, że nie zmieściło się w jakichś normach, w standardach. Osoba odczuwająca wstyd pragnie ukrycia się, zniknięcia lub śmierci. Jest to stan negatywny i bolesny. W jego wyniku dochodzi też do zakłócenia zachowania, splątania myśli, niemożności mówienia. Fizycznym objawem towarzyszącym wstydowi jest skurczenie ciała, wysiłek ukrywania przed innymi, a także przed sobą. Przybiera on postać zaburzeń mowy (np. jąkanie się, powtarzanie), odwracania głowy, wzroku, rumieńców lub ledwie słyszalnej mowy. Dziecko może używać unikowych określeń swojej osoby, tj. twierdzić, że jest głupi, nieudolny, niepewny. Określenia te nie wskazują bezpośrednio na wstyd, co nie oznacza, że go nie odczuwa. Łatwiej określić siebie negatywnie, niż przyznać się do uczucia wstydu, ponieważ pragnie się zniknięcia, a ujawnianie emocji prowadzi do otwarcia się, ukazania, odkrycia, dlatego emocja ta jest niezwykle trudna w przeżywaniu i wyrażaniu. 

Czasem ludzie przekraczają normy, ale nie przypisują sobie porażki. Raczej wyjaśniają swoją porażkę w kategoriach przypadku lub jako rezultat działań innych osób. Są też ludzie, którzy często się obwiniają, niezależnie od tego, co się dzieje. W przypadku niewłaściwego zachowania lub odczuwanej porażki, skupiają się na ocenie całej swojej osoby, nie tylko konkretnego zachowania. Rozbieżne podejście do poczucia odpowiedzialności i samooceny wynika z różnych stylów wyjaśniania (patrz: bajka o Owcy Malkontentce).

Wstyd stanowi emocjonalną oś życia społecznego, zapewniając porządek społeczny. Zmusza w pewnym sensie do podporządkowania się normom społecznym. Przewidywanie uczucia wstydu i chęć uniknięcia tej trudnej emocji, motywuje jednostkę do zaakceptowania swej cząstkowej odpowiedzialności za dobrobyt społeczności oraz do korygowania odchyleń od normy. Wstyd jest zatem ważny w wielu sytuacjach i zajmuje istotne miejsce w procesie socjalizacji w dzieciństwie. Ma wartość przystosowawczą i stanowi skuteczny regulator interakcji społecznych.

DZIECIĘCA INSTRUKCJA OBSŁUGI EMOCJI:

Jak pomóc dziecku radzić sobie ze wstydem?

Paradoksalnie praca ze wstydem nie skupia się na nim jako takim, ale nasze główne zadanie to wzmacnianie w dziecku jego osobistego potencjału oraz wiary w swoje możliwości. Należy zachęcać dziecko do ciągłego ponawiania prób i nie poddawania się. Doceniać wszystkie osiągnięcia, szczególnie zaś te, które wymagały wiele wysiłku. Należy pozwolić dzieciom na podejmowanie pewnego ryzyka. W ten sposób pragną udowodnić swoją odwagę, ale też badają swoją autonomię i poczucie siły. Należy stwarzać takie sytuacje, które uczą dzieci cierpliwości i wytrwałości, by przyswoiły sobie, że niczego nie osiąga się natychmiast i automatycznie. Wszystkie zaproponowane poniżej ćwiczenia mają charakter długofalowy.

Ćwiczenie 2: Nagroda Tomasza Edisona „Nikt nie jest doskonały”.

Jeśli dziecko szybko się poddaje, wstydzi się efektów swojej pracy lub jest rozgoryczone, że coś mu nie wychodzi, można wykonać z dziećmi puchary Tomasza Edisona, który zanim wykonał żarówkę, wykonał dwa tysiące prób. Za każdym razem, kiedy dziecko zaakceptuje swój błąd i zacznie od nowa działać, należy do środka wrzucić grosik lub jakąś kulkę. Kiedy puchar będzie pełen, stanie się własnością dziecka. A po drodze nauczy go cierpliwości, wytrwałości i wiary w siebie.